Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی) veya Kürt dilleri, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren[6] ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil grubudur.[7] Orta Doğu'nun Arapça, Türkçe ve Farsçadan sonra en çok konuşulan dördüncü dilidir[8]. Başlı başına tek bir dil değil Türk dilleri örneğinde olduğu gibi birçok farklı lehçeden oluşan bir dil grubudur. Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmancidir.
Coğrafi dağılımı
Kürtçe; yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Lehçeler
Kürtçe'nin konuşulduğu bölgeler
Kürtçenin genel olarak kabul gören dört lehçesi vardır: Kurmanci, Sorani, nispeten az sayıda kişi tarafından konuşulan bir güney lehçesi ve Leki ve Kelhuri[9][10].Zazaca (Zazaki) da bazı dilbilimciler tarafından Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirilmektedir. Zazaların kendi dillerini isimlendirmelerinin de bunda etkisi vardır. Ayrica Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde, Bingöl Kürtlerinden söz edilirken Zazaki lehçesini konuşan Kürtler diye bahseder.[11] Zazaca dilbiliminde Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait olarak sınıflandırılır.[12] İran grubunun içinde Kuzeybatı dalına hesaplanır, burada Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan jenetik grubunu oluşturur.[13][14]
Alman dil bilimcisi Jost Gippert[15] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba sayar ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubunu adını verir. [16]. Hazar Denizi kıyısındakı konuşulan Kuzeybatı İran dilleri de Zazacaya gramer ve sözcük bakımından büyük bir benzerlik arzeder.
Avram Noam Chomsky, Avrupalı öğrencilerin Zazaca üzerine yaptığı bir araştırmada Zazaca için "Müstakil bir dildir" ibaresini kullandı. Noam Chomsky, üniversite öğrencilerinin "Zazaki" konulu araştırma konusunda yapılan çalışmada üniversite öğrencilerinin sorularına cevap verdi. Hazırlanan video içerisinde Zazacanın bir dil olduğu gerçeği bilim adamları ve katılımcılar tarafından sürekli vurgulanırken Dil bilim hususunda büyük otorite olarak nitelendirilen Chomsky'ın Zazacanın ayrı bir dil olduğunu vurgulaması ile noktalanıyor.[17]
Kurmanci (Kuzey Kürtçe)
Ana madde: Kurmanci
Kurmanci, en yaygın Kürt lehçesidir. 8-10 milyon kişi[kaynak belirtilmeli] tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmanci Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.[kaynak belirtilmeli]Cizre'deki Botani şivesini standard lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt grameri üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır. Arapça kökenli sözcükler öbür şivelerin ve lehçelerin öz Kürtçe karşılıklarıyla değiştirilmeye de gayret ediliyor.[kaynak belirtilmeli]
Kurmancinin şiveleri: Sancari, Cudikani, Urfi, Botani, Beyazidi, Hakkari, Koceri, Cezire, Akra, Dohuk, Amadiye, Zaho, Surçi, Koçani, Erzurumi, Bircandi, Elburzi, Herki, Şikaki.[kaynak belirtilmeli]
Sorani (Orta Kürtçe)
Ana madde: Soranice
Soraninin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kulӀanılır. Son zamanlarda Kürtçe, Latin alfabesine geçme teşebbüsleri de olmuştur. Bu lehçede yazılı kaynak nispeten çoktur.[kaynak belirtilmeli]
Soraninin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soraninin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhuri ve Havrami konuşanların sayısı azalmıştır.[kaynak belirtilmeli]
Bugün Sorani, Kurmanci için saf sözcük türetme kökeni olarak görülüyor.
Şiveler: Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi .[kaynak belirtilmeli]
Güney Kürtçe
Şiveler:
Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İranda konuşulur, Kermanşah şehri ve etrafında.
Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irakta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde konuşulur ve İranda İlam eyaletinde. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin parçarlarında ve etrafında mevcuttur.
Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.
Diğer şiveler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali
İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.
Leki
Ana madde: Lekçe
Güney lehçesine yakınlık arzeder, fakat zamanla Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Batı Luristan, İlam ve Hamadan eyaletlerinde: Aliştar, Kuhdaşt, Nurabad-i Dulfan ve Hürremabad'da konuşulur.
Zendler'in kullandiği lehçedir.
Kürtçe'nin lehçeleri
Türkçe Kelhurî Soranî Lekî Kirmaşanî Kurmancî Zazakî Hewramî Bacalanî
Ben Mi Min Min Min Ez, Min Ez Amin, Min Min, Emin
Sen Ti To Tû Tu Tu, te Ti, To To, Etû, Tû Ti, To
Ben yapıyorum Mi kem Min dekem Min mekem Min kem Ez dikim Ez kenu Amin/Min mekerû Min mekere
Ben gidiyorum Mi çim Min deçim Min Meçim Min çim Ez diçim Ez Sona Min milû Min melû
Çok Fire Zor Fira Fere, zyad Pir, Gelek, Zaf Zaf Zor/fira fire
Söyledi Wet Got/Wit Wat/vit Wit Got Vat Wat/vat Wet
Alfabeler
Ana madde: Kürt alfabesi
Kürtçe Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:
Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi
Kürtçenin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsça'daki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürtçeye has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranî lehçesi için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapça'daki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.
Latin-Kürtçe Alfabesi
Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.
A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.
Karşılaştırma
Kurmanci-Latin Kiril Sorani Arap-Fars-Alfabesi UFA
A a A a ئا ـا ا [aː]
B b Б б ب ـبـ ـب بـ [b]
C c Щ щ ج ـج ـجـ جـ [ʤ]
Fonetik
Kürtçenin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).
Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.
Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürtçe Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[18] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürtçe alfabede "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.
Ünsüzler
Bilabial Labiodental Alveolar Postalveolar Palatal Velar Uvular Glottal
Stops p b t d k g q
Frikative f v s z ʃ ʒ ç h
Affrikate ʧ ʤ
Nasale m n ŋ
Laterale l ɫ
Flaps ɾ
Vibrant r
Approximante ʋ j
Ünlüler
ön orta arka
kısa uzun kısa uzun kısa uzun
kapalı ı iː ʉ u uː
orta e eː ə o
açık a
Dilbilgisi
Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürtçe, Farsça ve Paştu gibi diller bulunur[19]. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kürtçe'de bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Sadece Kurmanci, Zazaca, Lorice, Goranicede eril/dişi mevcutdur. Kürtçede, Kurmanci ve Zazaca'da 3 cins (casus) vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinsiz (neutre). Örnek olarak "ap (Amca)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "a"dır, erillik (masculin) eki de "ê"dir.
Apê min (mam'ı'min) - Benim amcam
Meta min - Benim halam
Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.
Pozê min - Benim burnum
Mala min - Benim evim
Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.
Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
Hevala min (benim kadın arkadaşım)
Kürt dilinin bazı kelimelerde mantığı
1) "kerguh veya" kêrvuşk (tavşan) : "ker", Kürtçede "eşek" demektir. "guh" ise "kulak" anlamına gelir. Burada kelime oluşurken verilen anlam, kulağın eşeğe benzediğine göredir. Tavşanın kulakları eşeğin gibi sivrice ve uzun. Tavşanın kulağının eşeğe benzediği olma özelliğine bakılır ve isim ona göre şekillenir. Bu kelime Farsçada "xerguş" olarak geçer, "xer" Farsçada "eşek" ve "guş" "kulak" anlamındadır.
2) "xalxalok" (uğur böceği) : "xal", Kürtçede "nokta" demektir. "ok" ise "cik" gibi bir ektir. Bu ekler, geldikleri kelimelere "sevecenlik ve küçültme" anlamı yüklerler. Uğur böceğinin sırtında noktalar vardır. Yani birden fazla nokta vardır. Bu kelimede de, gördüğümüz gibi, "xal" kelimesi iki defa tekrar edilmiştir. Sona gelen "ok" eki de, kelimeye sevecenlik ve küçültme katmıştır. Farsçada buna "xanwade" söylenir, Farsçada da "xal" nokta anlamındadır.
Gramer
Kişi zamirleri
İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımınla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmancide ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.
Türkçe Kurmanci[20] Sorani[21] Güney Kürtçe[22] Farsça Zazaca [23] Talişçe [24][25] Avesta [26]
Yalın hâl
Hâlsiz
Yalın hâl
ben ez min min man ez az azəm
sen tu to ti to tı tı tvəm
o ew,êw ew ew ū, ān o (eril), a (dişil) əv hva- (eril), hā (dişil)
biz em ême îme mā ma əmə ahma- (-i hâli)
siz hûn êwe îwe şomā şıma şımə yūšma- (-i hâli)
onlar ew ewan ewan işān, inhā ê əvon (eşkökeni yok)
Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmanci berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.
Edebiyat
Ana madde: Kürt edebiyatı
Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.
Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmancî lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.
Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.[kaynak belirtilmeli]
Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.[32][33][34][35][36][37]
Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.
